تحلیل روانشناختی مؤلفههای اعتقادی مؤثر بر سالمت از منظر قرآن کریم

Transcription

1 تحلیل روانشناختی مؤلفههای اعتقادی مؤثر بر سالمت از منظر قرآن کریم 2 وحید خدایی مجد 1 ارسطو بخشعلی اف چکیده مقاله پژوهشی مقدمه: با وجود همه پیشرفتهای نظری توجه به بعد اعتقادی و معنوی سالمت در بیشتر برنامههای ارتقای سالمت انسانی نادیده گرفته شده است. سؤاالت و ابهاماتی درباره نحوه تأثیر مؤلفههای اعتقادی بر بهداشت و سالمت افراد وجود دارد که انجام پژوهشهای تازه برای پاسخ و رفع آن ابهامات ضروری به نظر میرسد. بنابراین هدف از انجام این پژوهش تبیین روانشناختی برخی از مؤلفههای اعتقادی مؤثر بر سالمت انسان از منظر قرآن کریم بود. روش: پژوهش حاضر از نوع کیفی بود که در بررسی دادهها از روش تحلیل محتوا استفاده شد. در این پژوهش مؤلفههای معنوی و اعتقادی ایمان ذکر خدا و صبر که در تأمین سالمت فرد مؤثر میباشد پس از بررسی و استخراج از بین آیات شریفه قرآن از طریق رویکرد تفسیری و از منظر روانشناختی مورد تحلیل قرار گرفت. در این راستا عالوه بر بهرهگیری از قرآن و منابع علمی و مذهبی معتبر از نظرات تعدادی از استادان دینی دانشگاهی و حوزوی نیز استفاده گردید. در ضمن به صورت جانبی از طریق مصاحبه با 33 نفر از بیماران بستری شده در بیمارستان و 5 نفر از پرستاران به نقش باورهای اعتقادی در تأمین آرامش و سالمت آنان پرداخته شد یافتهها: نقش آموزههای قرآنی در تأمین و ارتقای سالمت انسان از جامعیت خاصی برخوردار است. قرآن از یک سو با تعیین ابعاد جسمانی روانی اجتماعی و معنوی سالمت و از سوی دیگر با اتخاذ دو رویکرد روانشناختی»تبشیر و انذار«خواسته است که مهمترین مؤلفههای اعتقادی و معنوی مؤثر در سالمت فرد مانند ایمان به خدا ذکر خدا صبر توکل توبه و... را که دارای تأثیرات درمانی و پیشگیرانه مثبتی میباشند در قالب یک فرهنگ فراگیر و امیدوار کننده به بشریت ارایه کند. با این حال پژوهشهای زیادی الزم است تا وسعت و جامعنگری قرآن را در تأمین سالمت و ارتقای سطح زندگی روشن نماید. نتیجهگیری: با اتکا به نتایج به دست آمده میتوان ادعا کرد که ابعاد سالمت و شیوههای تأمین آن در قالبهای جسمانی معنوی اجتماعی و روانشناختی در قرآن موجود و تبیین شده است. با استناد به این زمینه مدل روانشناختی تأمین سالمت از دیدگاه قرآن توسط نگارنده طراحی گردید. کلید واژهها: تبیین روانشناختی اعتقادات قرآن سالمت سالمت معنوی و اجتماعی ارجاع: خدایی مجد وحید بخشعلی اف ارسطو. تحلیل روانشناختی مؤلفههای اعتقادی مؤثر بر سالمت از منظر قرآن کریم. مجله تحقیقات کیفی در علوم سالمت 1394 )1(: 4 -. تاریخ دریافت: 91/8/31 تاریخ پذیرش: 91/33/31 vahid.k_majd@yahoo.com 1- دکتری روانشناسی گروه روانشناسی دانشکده روانشناسی دانشگاه دولتی باکو باکو جمهوری آذربایجان 2- استاد گروه روانشناسی دانشکده روانشناسی دانشگاه دولتی باکو باکو جمهوری آذربایجان نویسندهی مسؤول: وحید خدایی مجد 97

2 مقدمه سالهاست که نقش دین و آموزههای مذهبی در ارتقای سالمت عمومی و بهبود زندگی فردی و اجتماعی مورد توجه پزشکان روانشناسان و متخصصان سالمت اجتماعی قرار گرفته است و همگی بر این باور هستند که آثار و پیامدهای توجه به برنامههای دینی و مذهبی در زندگی باعث سازگاری بیشتر افراد با هنجارهای اجتماعی میشود و به کاهش نامالیمات در زندگی فردی و اجتماعی کمک میکند. در این میان بسیاری از احکام و جنبههای نظری اسالم از یک سو به داشتن مثبتاندیشی امیدواری مسؤولیتپذیری همدلی و... تأکید کرده و از سوی دیگر به پرهیز از ارتکاب به جرایم و رفتارهای ضد اجتماعی سفارش نمودهاند. به نظر میرسد هر دو جنبه فوق یعنی پرداختن به فعالیتهای مثبت و دوری از فعالیتهای منفی باعث پدید آمدن احساس ارزشمندی در پیروان این دین شده است و عالوه بر ارتقای سالمت روانی منجر به بهبود سالمت عمومی و اجتماعی نیز میگردد. از اینرو اسالم و قرآن فراگیری یک سری معارف بنیادی مؤثر در سالمت از جمله ایمان ذکر صبر آرامش توکل نظافت و... را به عنوان فریضه در زندگی مورد تأکید قرار داده و پیامبر اسالم )ص( را به عنوان بشارت دهنده و هشدار دهنده و سفیر ابالغ این معارف برای مردم معرفی کرده و برای برقراری ارتباط عمیق بندگان با خدا نیز راهکارهایی را مد نظر قرار داده است. نتایج مطالعات و بررسیها نشان میدهد که قرآن مملو از دستورالعملهایی است که به کار بستن آنها نقش مؤثری در کاهش برخی از اختالالت روانی و اجتماعی همچون استرس تنهایی تحریکپذیری و... و بهبود خلقیات و تعدیل هیجانات و در یک کالم ارتقای سالمت عمومی دارد )1-3(. تردیدی نیست که دانش بشری و از جمله پزشکی نوین پیشرفتهای زیادی کرده است و سیر شتابانی در دستیابی به دقیقترین روشهای درمانی دارد. تکنولوژی جدید پزشکی با پیچیدهترین ابزارها به کمک پزشکان آمده و آخرین روشهای تشخیص جراحی و درمان از یک سو و شیوههای دقیق رواندرمانی مبتنی بر جدیدترین یافتههای روانشناختی از سوی دیگر برای درمان و کاستن دردهای جسمی و روانی انسان به کار گرفته شده است. با این حال انسان دردمند هنوز در چنگال بسیاری از بیماریها اسیر مانده است و این پیشرفتها گرهگشای مشکالت نیست. از اینرو توجه انسان امروزی به معنویت و اعتقاد به مبانی دینی و به کار بستن دستورالعملهای الهی توانسته است نقش مؤثری در بهبود بیماریها و کاستن درد و رنج ناشی از آنها ایفا کند و در پیشگیری از مسایل و مشکالتی مانند خودکشی اعتیاد به مواد مخدر بزهکاری طالق و افسردگی مؤثر باشد. با این وجود درباره چگونگی تأثیر معنویت و اعتقادات دینی در پیشگیری از اختالالت و بیماریها و همچنین تأمین سالمت سؤاالت و ابهاماتی وجود دارد که تالش علمی برای یافتن پاسخ به آنها ضروری به نظر میرسد. عالوه بر این با وجود کثرت آیات و منابع علمی مربوط اطالعات و پژوهشهای علمی و میدانی انجام شده در این زمینه بسیار اندک میباشد و هنوز منبعی که بتواند مؤلفههای اعتقادی مؤثر بر سالمت انسان را از منظر اسالم و قرآن به صورت علمی تببین کرده باشد در دسترس نیست. این در حالی است که فرهنگ و فلسفه اجتماعی حاکم بر کشور ما اسالم میباشد و ضرورت پژوهش برای معرفی مؤلفههای اعتقادی تأثیرگذار بر ناهنجاریهای رفتاری که به افزایش سطح سالمت عمومی و اجتماعی کمک کند امری انکارناپذیر میباشد. بر همین اساس هدف از انجام تحقیق حاضر بررسی تعالیم ارزشی اسالم هرچند به صورت محدود و معرفی و تبیین روانشناختی برخی از مؤلفههای اعتقادی مؤثر بر سالمت از دیدگاه قرآن و پر کردن در حد بضاعت خأل دانشی موجود در این زمینه بود. روش معنوی و غیر مادی بودن محتوای موضوع موجب شد تا در مطالعه حاضر از متدولوژی کیفی )Qualitative( استفاده گردد و در بررسی دادهها نیز روش تحلیل محتوا analysis( )Content به کار برده شود. با توجه به بیانیه سازمان جهانی بهداشت Organization( )World Health که سالمت و مؤلفههای آن را از ابعاد جسمانی روانی و اجتماعی مورد توجه و ارزیابی قرار میدهد و همچنین با در نظر 98

3 گرفتن مفهوم و ابعاد جسمانی روانی اجتماعی و معنوی سالمت از دیدگاه قرآن و رعایت این اصل که قرآن از دو رویکرد روانشناختی»تبشیر و انذار«در تأمین و ارتقای سالمت انسان استفاده کرده است بررسی و تحلیل محتوای آیات قرآنی در مطالعه حاضر مبنا قرار داده شد و با در نظر گرفتن معیارهای روانشناختی سالمت در متون روانشناسی تعدادی از مهمترین و اساسیترین مؤلفههای اعتقادی مؤثر بر سالمت فرد از دیدگاه قرآن از قبیل ایمان به خدا ذکر خدا و صبر انتخاب گردید. پس از استخراج آیات مربوط به مؤلفهها کار تحلیل و بررسی روانشناختی پیرامون آنها صورت پذیرفت. در پژوهش حاضر برای تحلیل محتوای پیام آیات قرآن از رویکرد تفسیری approach( )Interpretive که یکی از معیارهای اساسی در تحلیل دادههای کیفی محسوب میشود )4( استفاده شد. در این راستا ابتدا آیات مربوط به هر یک از مؤلفههای اعتقادی ایمان ذکر و صبر از طریق استفاده از کشفاآلیات قرآن مجید )5( انتخاب شدند و پس از مطالعه و بررسی با توجه به ترجمه فارسی آیات بر اساس تفاسیر المیزان و نمونه آیاتی که با سالمت انسان و سؤال و موضوع پژوهش ارتباط داشت به صورت مجزا انتخاب گردید و بر اساس مضامین روانشناختی دستهبندی شد. در ضمن محقق به صورت جانبی از طریق مصاحبه فردی با 33 نفر از بیماران بستری شده در بیمارستان و 5 نفر از پرستاران از نظرات آنان در مورد نقش معنویات و باورهای اعتقادی در آرامش و صحت بیماران استفاده کرد و در ادامه نیز از طریق مصاحبه آزاد با برخی از استادان دینی حوزوی و دانشگاهی نظرات آنان را در مورد مفاهیم روانشناختی آیات جویا شد. پس از تعیین صحت مضامین روانشناختی آیات مربوط به ثبت و درج آنها در قسمت مربوط به هر یک از مؤلفههای اعتقادی مطابق با جداول 1 تا 4 اقدام نمود. یافتهها در پژوهش حاضر به منظور تبیین روانشناختی مؤلفههای اعتقادی مؤثر بر سالمت از منظر قرآن با مطالعه و تحلیل آیات قرآن مجید و بررسی نظرات بیماران و پرستاران مصاحبه شونده اطالعات و یافتههای روانشناختی زیر به دست آمد. مفهوم سالمت از منظر اسالم از منظر اسالم سالمت تأمین کامل رفاه جسمانی روانی اجتماعی و معنوی در همسویی با آموزهها و رهنمودهای قرآنی است که ضامن حرکت تکاملی و سالمت روحی انسان میباشد )6(. بررسی ریشه مشترک»سلم«در عناوین»اسالم«و»سالمت«بیانگر ارتباط ماهوی این دو مفهوم است. واژه سالم در معنای عافیت به صورت منفرد و یا در ترکیب با کلمات دیگر 33 بار در قرآن کریم تکرار شده است )5( که از آن جمله میتوان به آیاتی مانند خداوند به سوی سرای سالمت هدایت میکند )سوره یونس/ آیه 25( ای آتش بر ابراهیم سرد و سالمت شو )سوره انبیا/ آیه 69( سالم و سالمت بر بندگان برگزیده الهی )سوره نمل/ آیه 52( به سالمت وارد بهشت شوید )سوره ق/ آیه 34( اشاره نمود. همچنین در آیات 15 و 16 سوره مائده از قرآن به عنوان نوری روشنگر یاد شده است که خداوند در پرتو آن کسانی که دنبال رضای او هستند را به راههای امن و سالم رهنمون میسازد. بررسی مفهوم سالمت از نظر اسالم و نگاه سازمان جهانی بهداشت نسبت به آن که همسو میباشد بیانگر چند بعدی بودن مفهوم سالمت است که در ادامه به اختصار به بررسی هر یک از آنها پرداخته شد. سالمت جسمانی: معمولترین بعد سالمت سالمت جسمانی است که نسبت به ابعاد دیگر سالمت میتوان به صورت سادهتری آن را ارزیابی کرد. سالمت جسمی در حقیقت ناشی از عملکرد درست اعضای بدن است. از نظر بیولوژیک عملکرد مناسب سلولها و اعضای بدن و هماهنگی آنها با هم نشانه سالمت جسمانی میباشد. در عین حال برخورداری انسان از ظاهر خوب و طبیعی وزن مناسب اشتهای کافی خواب راحت و منظم اجابت مزاج منظم اندام مناسب حرکات بدنی هماهنگ طبیعی بودن نبض و فشار خون و افزایش مناسب وزن در سنین رشد و وزن به نسبت ثابت در سنین باالتر به عنوان نشانگان سالمت جسمی مطرح است. توجه به بعد جسمی سالمت در قسمتهای مختلف قرآن کریم و در محورهای مختلف به چشم میخورد. واژههای»طهر«و»طیب«به ترتیب 31 و 49 بار )7( در قرآن کریم 99

4 تکرار شده است که بر اهمیت بهداشت و پاکیزگی از نظر اسالم داللت دارد. لزوم پاکیزگی برای لمس کالم و اسماء الهی )سوره واقعه/ آیه 79( لزوم پاکیزه بودن لباس برای رسول خدا به عنوان اسوه حسنه )سوره مدثر/ آیه 43( در نظر گرفتن سالمت جسم در کنار دانش به عنوان مالک انتخاب طالوت به عنوان حکمران )سوره بقره/ آیه 247( رعایت بهداشت غذایی )سوره مائده/ آیات 3 و 4 و سوره اعراف/ آیه 157( لزوم رعایت بهداشت جنسی )سوره بقره/ آیه 222 و سوره اسراء/ آیه 32( ضرورت پاکیزگی در عبادت )سوره مائده/ آیه 6( و محیط زندگی )سوره حج/ آیه 26( نمونههایی از تعالیم ارزشی اسالم برای تحقق سالمت در بعد جسمانی است. سالمت روان: سالمت و بهداشت روان از جمله تعابیری است که همه تعاریف مربوط به آن بر اهمیت و یکپارچگی شخصیت در انسان تأکید ورزیدهاند. در تعاریفی که روانشناسان در رابطه با سالمت و بهداشت روان ارایه کردهاند هماهنگی اعضای بدن با محیط اطراف خود را معیار سالمت روان قرار دادهاند یعنی هر کس بتواند اندیشه و فکر و تمام اعضای بدن خود را با محیط اطراف و جهان هستی هماهنگ و همسو کند آن شخص از سالمت روان برخوردار است. Goldstein و همکاران سالمت روانی را تعادل بین اعضا و محیط در رسیدن به خودشکوفایی میدانند )7(. Chauhan نیز سالمت روانی را وضعیتی از بلوغ روانشناختی تعبیر میکند که عبارت از حداکثر اثربخشی و رضایت به دست آمده از تقابل فردی و اجتماعی است که شامل احساسات و بازخوردهای مثبت نسبت به خود و دیگران میشود )8(. با این نگرش فقط نداشتن بیماری روانی معیار سالمت روانی محسوب نمیشود بلکه قدرت تطابق با شرایط محیطی داشتن عکسالعمل مناسب در برابر مشکالت و حوادث زندگی سازگاری فرد با خود و دیگران قضاوت صحیح در برخورد با مسایل داشتن روحیه انتقادپذیری و حفظ آرامش در برخورد با مشکالت نشانهها و جنبههای مهمی از سالمت روانی را تشکیل میدهد. در عین حال بسیاری از اندیشمندان حوزه سالمت همچون Allport Jung و Frankl بر این باور هستند که دستیابی به سالمت روان مستلزم شناخت و بهرهمندی از نظام ارزشی است. ارزشها سازمان دهندههای اصلی اعمال و رفتار شخصیتهای رشد یافته میباشند و بهرهمندی از یک سلسله ارزشهای شخصی و فلسفهای مبتنی بر باورها آرزوها و آرمانهایی که با سعادت و تحقق خود و اطرافیان فرد پیوند نزدیکی دارد شرط الزم برای کسب سالمت روان است. بر این اساس یکی از شروط ضروری برای برخورداری از سالمت روانی داشتن فلسفه برای زیستن میباشد و کسی که فلسفه محکمی در زندگی خود دارد میتواند در جهانی سرشار از حس تعهد و مشارکت اجتماعی فعال زندگی کند. از نظر اسالم شخصیت سالم و بهنجار شخصیتی است که جسم و روح فرد در تعادل باشند و نیازهای هر کدام به شکل متعادلی تأمین گردد. بنابراین از نظر قرآن کسی که از هوای نفس پیروی کند و برای خود و دیگران مخاطره ایجاد کند نابهنجار است )سوره نساء/ آیات 25 تا 28 سوره اعراف/ آیات 175 و 176 سوره مائده/ آیات 63 و 61 و سوره جمعه/ آیه 5(. در عین حال کسی که خواستههای طبیعی و مشروع خود را نفی کند و با رهبانیت تنها به تمایالت معنوی خود توجه نماید دارای شخصیت بهنجاری نیست )سوره حدید/ آیه 27(. همچنین قرآن در آیات متعددی )سوره اسراء/ آیه 82 سوره یونس/ آیه 57 و سوره فصلت/ آیه 44( زمینههای تأمین سالمت و آرامش روانی را مدنظر قرار داده است و به طرح خصوصیات افراد بهنجار میپردازد. سالمت اجتماعی: سالمت اجتماعی مفهومی است که در کنار ابعاد جسمی و روانی سالمت مورد توجه قرار گرفته است. منظور از سالمت اجتماعی آن بعد از رفاه هر شخص میباشد که به چگونگی ارتباط فرد با سایر افراد جامعه مربوط میشود. اینکه او چگونه با دیگران برخورد میکند و تعامل او با نهادهای اجتماعی و رویهها و اخالق جمعی چگونه است. سنجش محتوای سالمت اجتماعی از ابتدا از طریق تمرکز بر»فرد«و در رابطه با تعامالت میان فردی )به طور مثال مالقات با دوستان( و مشارکت اجتماعی )مانند عضویت در گروهها( و به عبارت دیگر میزان تطابق و هماهنگی فرد با جامعه و بر حسب حمایت اجتماعی و نحوه ایفای نقشهای معمولش در جامعه مورد سنجش قرار میگیرد. در این ارتباط Larson سالمت اجتماعی را گزارش فرد از کیفیت روابطش با افراد دیگر 100

5 نزدیکان و گروههای اجتماعی که عضو آنها است تعریف میکند و معتقد است که مقیاس سالمت اجتماعی بخشی از سالمت فرد را میسنجد و شامل آن دسته از پاسخهای درونی فرد )احساس تفکر و رفتار( میباشد که نشان دهنده رضایت یا نارضایتی فرد از زندگی و محیط اجتماعیاش هستند )9(. Keyes و Shapiro نیز معتقدند که سالمت روانی کیفیت زندگی و عملکرد شخصی فرد را نمیتوان بدون توجه به معیارهای اجتماعی ارزیابی نمود و عملکرد خوب در زندگی چیزی بیش از سالمت روانی و هیجانی و شامل تکالیف و درگیریهای اجتماعی است. از اینرو آنان سالمت اجتماعی را ارزیابی و شناخت فرد از چگونگی عملکردش در اجتماع و کیفیت روابطش با افراد دیگر نزدیکان و گروههای اجتماعی که عضو آنها است میدانند. به اعتقاد Keyes و Shapiro آنچه بیشتر به زندگی غنا و معنا میبخشد خویشاوندان روابط و تجارب مشترک است. بنابراین آنها به توانایی فرد در تعامل مؤثر با دیگران و اجتماع به منظور ایجاد روابط ارضا کننده شخصی و به انجام رساندن نقشهای اجتماعی عنوان سالمت اجتماعی میدهند )13(. از منظر اسالم نیز آگاهی و تالش در تأمین نیازهای اولیه مادی و اجتماعی که پیشنیاز حرکت فرد و جامعه در مسیر اعتال و کمال میباشد سالمت اجتماعی نامیده میشود )6(. در این راستا تالش جدی برای پیشرفت در زندگی فردی و جمعی و به دور از تعدی به حقوق دیگران در زمینههایی مانند کسب علم روزی حالل رفع مشکالت و... تأکید شده است. همچنین اهتمام مسلمانان به سرنوشت دیگران و تالش برای حل مشکالت یکدیگر توصیه شده و بیتفاوتی نسبت به دیگران نکوهیده شده است. نمونههای مانند»بپرهیزید از فتنهای که تنها به گروه خاصی که ظلم کردهاند محدود نمیشود )سوره انفال/ آیه 25( از خدا بترسید در حق بندگانش و شهرهایش زیرا شما مسؤولید حتی در برابر سرزمینها و چارپایان )11( و کسی که روز را آغاز کند و گره از کار مسلمانی نگشاید مسلمان نیست«از جمله آیات و روایات درباره سالمت اجتماعی میباشد )12(. در این میان عوامل اجتماعی تهدید کننده سالمت مانند فقر جهل و نادانی تفرقه ظلم خشونت خیانت تبعیض جنسی و پیمانشکنی همواره سالمت فرد و جامعه را مورد مخاطره قرار میدهد و از اینرو»اسالم«به عنوان دین سالمتی و امنیت و»قرآن کریم«به عنوان کتاب الهی آن برای هر یک از این مخاطرات راهکارهای مناسبی مانند ارتقای دانش )سوره قصص/ آیه 83 سوره مریم/ آیه 43 سوره مجادله/ آیه 11 سوره نحل/ آیه 27 و سوره زمر/ آیه 9( عدالت محوری )سوره حدید/ آیه 25 سوره نساء/ آیه 58 و سوره شوری/ آیه 15( دعوت به همبستگی و یکپارچگی اجتماعی )سوره آلعمران/ آیه 133 سوره روم/ آیه 32 و سوره اسراء/ آیات 23 تا 25( وفای به عهد )سوره بقره/ آیه 177 سوره احزاب/ آیه 23 و سوره اسراء/ آیه 24( امانتداری )سوره آلعمران/ آیه 75 سوره انفال/ آیه 27 و سوره معارج/ آیه 35( تعدیل ثروت )سوره هود/ آیه 13 سوره نازعات/ آیه 17 و سوره علق/ آیه 7( مبارزه با فساد و دعوت به عمل صالح )سوره آلعمران/ آیات 139 تا 115 سوره مائده/ آیه 63 سوره کهف/ آیه 21 سوره فتح/ آیه 29 سوره توبه/ آیه 89 و سوره اعراف/ آیه 199( صلحجویی )سوره انفال/ آیه 61 و 62( و مبارزه با تبعیض جنسیتی )سوره تکویر/ آیات 7 و 8( را معرفی میکند. سالمت معنوی: امروزه توجه به بعد معنوی سالمت در بسیاری از تعاریف ارایه شده برای سالمتی مدنظر قرار گرفته است و بین نویسندگان و پژوهشگران این اجماع وجود دارد که سالمت معنوی به برخورداری از حس پذیرش احساسات مثبت اخالق و حس ارتباط متقابل با یک قدرت حاکم و برتر قدسی اطالق میشود که طی یک فرایند پویا و هماهنگ شناختی عاطفی و کنشی حاصل میگردد. واژه معنویت از لحاظ لغوی معادل کلمه التین Spiritus به معنای روحانیت قداست صفا نشاط و تنفس است و مفهوم وسیعتری از مذهب دارد و به یک روند پویا شخصی و تجربی اشاره دارد. مذهب و معنویت با یکدیگر همپوشانی دارند چرا که هر دو چارچوبهایی را ارایه میدهند که از طریق آنها انسان میتواند معنی هدف و ارزشهای متعالی زندگی خود را درک کند )13(. به عبارت دیگر معنویت به مثابه آگاهی از هستی یا نیرویی فراتر از جنبههای مادی زندگی است و احساس عمیقی از وحدت یا پیوند با کائنات را به وجود میآورد. معنویت سطوح جدیدی 101

6 از معنا ورای تمام عملکردها را جستجو میکند اما مذاهب اغلب جنبههای دیگری از معنویت همچون تشویق مناسک و احکام روزمره مانند نماز و روزه را مدنظر قرار میدهند و این مناسک و اعمال مذهبی در واقع راههای دست یافتن به سطوح عالی معنویت تلقی میشوند و نه هدف اصلی مذهب. معنویت را میتوان به عنوان تالشی در جهت پرورش حساسیت نسبت به موجودات فراانسانی و خدا یا کندوکاوی در جهت آنچه برای الهی شدن مورد نیاز است و جستجویی برای رسیدن به انسانیت کامل دانست. امام خمینی )ره( با یک نگاه ژرفنگرانه معنویت را مجموعه صفات و اعمالی میداند که شور و جاذبه قوی و شدید و در عین حال منطقی و صحیحی را در انسان به وجود میآورد تا او را در سیر به سوی خدای یگانه و محبوب عالم به طور اعجابآوری پیش برد )14(. شهید مطهری نیز معنویت را نوعی احساس و گرایش ذاتی انسان نسبت به امور غیر مادی مانند علم و دانایی خیر اخالقی جمال و زیبایی تقدس و پرستش میداند که وجه تمایز انسان و موجودات دیگر است )15(. مرور ادبیات مربوط به موضوع حکایت از آن دارد که سالمت معنوی فلسفه محوری زندگی و حاصل برآورده شدن نیازها نسبت به هدف معنا و عشق در نظر گرفته میشود که در صورت دارا بودن آن فرد احساس هویت کمال رضایتمندی لذت و خرسندی زیبایی عشق احترام نگرش مثبت آرامش و توازن درونی میکند و دارای هدف و جهت زندگی است. با این حال ترسیم فضای مفهومی واژه سالمت معنوی آن را به عنوان یکی از ابعاد بنیادین سالمت بهزیستی و نیروی هماهنگ کننده و تکمیل کننده سایر ابعاد سالمت انسان )جسمی روانی و اجتماعی( برشمرده است و بیش از همه بر بهزیستی شخصی فرد و ارتباط با خدای او تأکید دارد. آنگونه که اسالم در جهت هدایت و تنظیم تمایالت نفسانی و در نهایت برای رسیدن به سالمتی و کمال آموزههایی مانند معرفت به مبدأ خلقت و شناخت نظام علت و معلولی خلقت جهان )سوره عنکبوت/ آیه 61 سوره آلعمران/ آیات 93 و 91 سوره انبیاء/ آیات 16 و 17 و سوره مؤمنون/ آیه 115( محبت نسبت به خدا و مردم )سوره قصص/ آیه 23 سوره ممتحنه/ آیه 8 سوره توبه/ آیه 9 سوره بقره/ آیه 83 و سوره احزاب/ آیه 73( نیکوکاری و داشتن عمل صالح )سوره بقره/ آیه 58 سوره نساء/ آیه 36 سوره انعام/ آیه 151 و سوره قصص/ آیه 77( پارسایی و پرهیز از گناه )سوره بقره/ آیات 21 و 183( تمایل به کمال )سوره بقره/ آیه 264 سوره فجر/ آیه 27 و سوره قیامت/ آیه 2( احساس امنیت و آرامش )سوره قصص/ آیه 57 سوره نحل/ آیه 112 سوره بقره/ آیه 126 و سوره ابراهیم/ آیه 35( عدالتجویی )سوره حدید/ آیه 25 سوره شوری/ آیه 15 سوره نساء/ آیه 58 سوره نحل/ آیه 93 و سوره مائده/ آیه 8( راستگویی )سوره احزاب/ آیه 24 سوره روم/ آیه 47 و سوره مریم/ آیه 54( خویشتنداری و عفاف )سوره بقره/ آیه 273 سوره نساء/ آیه 6 و سوره نور/ آیات 32 و 63( داشتن تصور مثبت به خود و دیگران )سوره انفال/ آیه 42( احساس ایثار و گذشت )سوره یوسف/ آیه 91 سوره طه/ آیه 72 سوره حشر/ آیه 9 سوره نازعات/ آیه 38 و سوره اعلی/ آیه 16( توکل )سوره توبه/ آیه 51 سوره مائده/ آیه 23 و سوره یوسف/ آیه 67( امیدواری )سوره زمر/ آیه 53 سوره حجر/ آیات 55 و 56 و سوره یوسف/ آیه 87( تواضع )سوره مائده/ آیه 54 سوره فرقان/ آیه 63 و سوره شعراء/ آیه 215( اعتدال )سوره اعراف/ آیه 31 و سوره انعام/ آیه 141( عزت نفس )سوره فاطر/ آیه 13 سوره منافقون/ آیه 8 و سوره آلعمران/ آیه 26( را به عنوان ارکان سالمت معنوی معرفی میکند. نقش روانشناختی تبشیر و انذار در تأمین سالمت انسان رفتار انسان در کلیه قالبها از نقطه نظر روانی تحت تأثیر نظام انگیزشی است. روانشناسان اغلب واژه انگیزش )Motivation( را به عنوان فرایندی که موجب برانگیختگی هدایت و احیای رفتار میشود تعریف مینمایند. آگاهی از پاداش و کیفر یا دریافت خبری که حاکی از پیامد مثبت یا منفی یک رفتار است به عنوان عوامل انگیزشی در رفتار بشر در نظر گرفته میشود. بر همین اساس پیامبران عظیمالشأن طی مأموریت الهی خود از دو راهبرد یا رویکرد روانشناختی»تبشیر«و»انذار«برای برانگیختن مردم به سوی بعضی از کارها و اجتناب دادن آنان از برخی دیگر بهره بردهاند. از این منظر بشارت و انذار یا تشویق و هشدار بخش مهمی از 102

7 انگیزههای روانی و الهی برای حرکتهای اجتماعی پیامبران محسوب میشود. شایان ذکر است که در قرآن واژه»تبشیر«همراه با مشتقاتش 84 مرتبه و به معنای تشویق و خبر خوش و واژه»انذار«همراه با مشتقاتش 125 مرتبه و در معنای هشدار و تهدید به کار رفته است )5(. واژه شناسان و عالمان تفسیر واژه»انذار«را به عنوان بیم دادن و آنچه مردم را در مورد عواقب سوء رفتارشان آگاه میسازد و»تبشیر«را آگاهی یا نوید دادن به مردم نسبت به پاداش و پیامدهای خوشایند رفتار تعریف میکنند. شهید مطهری در تفسیر جالبی از دو واژه تبشیر و انذار اظهار میدارند که از لحاظ انگیزشی بین انذار و تبشیر تفاوت وجود دارد. تبشیر مانند عامل جذب و جلب کننده است که مردم را به کسب پاداش فرامیخواند اما انذار یک عامل سوق دهنده )سائق( است و در عین آنکه مردم را بیم میدهد تا از کیفر اجتناب کنند آنها را به صراط مستقیم رهنمون میسازد )16(. در تفسیر دیگری از فخر رازی که از آیه 213 سوره بقره در ارتباط با تقدم واژه مبشرین نسبت به منذرین برداشت شده است تبشیر مانند پیشگیری از بیماری میباشد در حالی که انذار همانند درمان بیماری پس از وقوع آن است. بیتردید همیشه تبشیر و پیشگیری قبل از درمان ایفای نقش میکند. به عبارت بهتر انذار نوعی تلنگر شناختی و تبشیر نوید و وعدهای ترغیب کننده است )17(. روانشناسان اجتماعی بر این باور هستند که عالوه بر انگیزههای درونی که بر اساس اصل بازگشت به تعادل )Homestasis( بر رفتار ما اثر میگذارند محرکهای بیرونی نیز به شکل گستردهای رفتار ما را تغییر میدهند. از اینرو انجام کارها یا تعامالت اجتماعی در برخی مواقع برای تحقق همین انتظار صورت میگیرد و به نظر میرسد بیم و امید پیامبران نیز به عنوان محرک و انگیزه بیرونی حس انتظار برای پاداش و کیفر را در انسان برمیانگیزد و آنها را به انجام اعمالی که برایشان پاداشهای موعود دربردارد تشویق میکند و از کیفرهای عذابآور دور میسازد. از منظر تربیتی نیز محرک انتظارآفرین و یک اصل بنیادین در فرایند یادگیری محسوب میشود. با بررسی و تأمل در آیات مربوط به انذار )سوره ابراهیم/ آیه 44 سوره صافات/ آیه 177 و سوره احقاف/ آیه 21( و تبشیر )سوره انفال/ آیه 65 و سوره بقره/ آیه 213( میتوان گفت که باید حقیقتی در استفاده از این دو روش برای تعدیل رفتار انسان نهفته باشد. اگرچه نقش اساسی این دو تکنیک تربیتی و روانشناختی مربوط به جنبه انگیزش رفتار انسان است اما طبق نظر قرآن انذار و تبشیر در حقیقت راههایی برای ایجاد هوشیاری و آگاهی )سوره حجر/ آیه 75 و سوره یس/ آیه 6( و خودسازی )سوره قیامت/ آیه 2( به شمار میرود. مؤلفهه یا اعتقادی مؤثر بر سالمت ایمان: واژه ایمان از ریشه»امن«و مصدر باب افعال به معنای اعتقاد گرویدن تصدیق آرامش نفس و اقرار به خداوند و از بین بردن بیم و هراس است )18( و در اصطالح شرع نیز عبارت از شناخت و معرفت قلبی اقرار زبانی و عمل کردن اعضا به ارکان دین اسالم و قبول شریعت آن است )11( به گونهای که هیچ گونه شک و تردیدی بر آن وارد نشود. به معنای دیگر ایمان همان باور و اعتقادی است که بر عمق وجود انسان رسوخ میکند و آثار آن در رفتار آدمی پدیدار میگردد. آنجا که خداوند میفرماید:»و چون بندگان من از دوری و نزدیکی من از تو )پیامبر( پرسند بدانند که من به آنها نزدیک خواهم بود و هر که مرا بخواند دعای او را اجابت کنم پس باید دعوت مرا )و پیامبر مرا( بپذیرند و به من ایمان بیاورند. باشد که به رشد و سعادت دست یابند«)سوره بقره/ آیه 186(. واژه رشد در ادبیات قرآنی بهترین اصطالح برای تعیین مفهوم سالمت و از جمله سالمت روان و مسیر حرکت انسان به سوی کمال است. بنابراین در آیه فوق نتیجه ایمان به خدا و اجابت دعوت او رشد و تکامل عنوان شده است که سرآغاز قرار گرفتن فرد در مسیر سالمت عمومی میباشد. در مورد چگونگی نقش ایمان در تأمین سالمت میتوان گفت که ایمان حالتی معنوی ایجاد میکند که همه ابعاد شخصیت انسان را دربرمیگیرد و عملکرد فرد را تحت تأثیر قرار میدهد و با هدف قرار دادن بعد شناختی و بینشی انسان به کارکرد باالتر منجر میگردد. ایمان همچنین در بعد گرایشی انسان مداخله کرده گرایشهای وی را جهت میدهد و در بعد کنشی نیز رفتارهای فرد را تحت تأثیر قرار میدهد. 103

8 رابطه ایمان به خدا و سالمت در بعد شناختی: جهانبینی خوب و ادراک صحیح واقعیات و جلوگیری از انحراف اندیشه و انسجام در نظام معرفتی در پرتو ایمان به خدا میسر است. آن جهانبینی خوب است که قابل اثبات و استدالل باشد به حیات و زندگی معنا دهد و اندیشه بیهوده بودن زندگی را از ذهنها خارج سازد آرمانساز شوقانگیز و آرزوخیز باشد قدرت تقدس بخشیدن به هدفهای انسانی و اجتماعی را داشته باشد و تعهدآور و مسؤولیتساز نیز باشد )15(. ایمان موردنظر دین اسالم میتواند جهانبینی صحیح و کاملی با شاخصههای فوق را به انسان عرضه کند. به عبارت دیگر تنها جهانبینی توحیدی برخاسته از اسالم است که میتواند همه این خصایص را داشته باشد. ایمان دینی پیوندی دوستانه میان انسان و جهان و نوعی هماهنگی میان انسان و آرمانهای کلی جهان آفرینش است. ایمان مذهبی قیافه جهان را در نظر انسان تغییر میدهد و تلقی انسان را نسبت به جهان و خلقت دگرگون میسازد. با این وصف قرآن کریم ایمان به خدای یگانه را عامل بصیرت انسان )سوره اعراف/ آیات 2 و 3( و زمینهساز درک و شناخت صحیح آیات و نشانههای الهی )سوره حجر/ آیات 74 و 77 سوره عنکبوت/ آیه 24 سوره روم/ آیات 37 و 53 سوره زمر/ آیه 52 و سوره نحل/ آیه 81( میداند. قرآن قدرت تشخیص حق از باطل هنجار از ناهنجار و درک عقاید خرافی و دوری از این امور را به ایمان و اهل ایمان نسبت میدهد )سوره شعرا/ آیات 224 و 227 سوره مائده/ آیه 57 سوره مجادله/ آیه 24 سوره اعراف/ آیات 22 و 231 سوره روم/ آیه 53 سوره نحل/ آیه 99 سوره انفال/ آیه 29(. ایمان به رشد خودشناسی و ایمنیسازی از کاستیها کمک میکند و انسان را به درجات واالیی از خودشناسی میرساند )سوره مائده/ آیات 33 و 135( همانطور که میتواند انسان را رفعت بخشد )سوره مجادله/ آیه 11( و کمبودها را از ساحت اهل ایمان به دور سازد )سوره عصر/ آیه 3 سوره بقره/ آیات 121 و 186 سوره عنکبوت/ آیه 52 و سوره زمر/ آیه 63(. قرآن ایمان را شاخصه مهم اولوااللباب )لب در لغت به معنای عقل است و به حقیقت اصل و خالص یک چیز نیز اطالق میشود( )22( میداند )سوره طالق/ آیه 13 و سوره آلعمران/ آیات 193 و 193( و در موارد متعدد اولوااللباب را اهل درک توجه و تفکر ویژه و برتر میداند )سوره بقره/ آیات 179 و 269 سوره آلعمران/ آیات و 191 سوره رعد/ آیه 19 سوره ابراهیم/ آیه 52 زمر/ آیات 9 و 21 و غافر/ آیه 54(. همچنین قرآن به دیگر تأثیرات روانشناختی ایمان بر روی شخصیت انسان پرداخته است و اهل ایمان را دارای شخصیتی توسعه یافته )سوره زمر/ آیه 22 و سوره انعام/ آیه 125( و بهرهمند از ثبات شخصیت )سوره نحل/ آیات 132 و 136 سوره ابراهیم/ آیه 27 سوره مجادله/ آیه 22 سوره اسراء/ آیه 74 و سوره انفال/ آیه 12( و مقاوم در اندیشه و اعتقاد )سوره بقره/ آیه 249 سوره آلعمران/ آیات 139 و 173 سوره یونس/ آیه 2 سوره احزاب/ آیه 22 سوره انفال/ آیه 11 سوره محمد/ آیه 7 و سوره شعراء/ آیات 46 و 51( قلمداد میکند. پس با دقت و توجه در ویژگیهای معرفتی یاد شده میتوان دریافت که ایمان تولید کننده شخصیت سالم در قلمرو اندیشه و باورهای مؤثر و راسخ است. رابطه ایمان و سالمت در بعد عاطفی: همانگونه که پیشتر نیز گفته شد ایمان به معنای آرامش و طمأنینه روانی و زایل شدن ترس است و در مقابل آن اضطراب به معنای عدم ثبات عاطفی و وجود ترس و نگرانی میباشد. در زبان عرب برای حالت امنیت روانی- عاطفی کلمات و کلید واژههایی مانند امن اطمینان سالمت و راحت )راحه( به کار برده شده است و برخی محققان نیز یکی از مهمترین معانی امنیت را سالمت برمیشمارند. بنابراین میتوان گفت که از دیدگاه اسالم سالمت و امنیت روانی رابطه مستقیمی با ایمان دارد. قرآن با زینتبخشی ایمان و محبوب ساختن آن در دل انسانها )سوره حجرات/ آیه 7( جوهره سالمت و امنیت روانی را در فطرت اولیه انسان کار گذاشته و از وی خواسته است که پیوسته در تکاپوی رشد و توسعه آن باشد )سوره نساء/ آیه 136 و سوره صف/ آیات 13 و 11(. همچنین انسان را موظف به حفظ ایمان و جلوگیری آن از آلودگیهایی مثل شرک ظلم و گناه نموده )سوره انعام/ آیه 82( و وعده داده است که اهل ایمان را ایمنی بخشد )سوره نور/ آیه 55( و اهل ایمان را حتی در میان اضطراب و وحشت عمومی به آرامشی لذتبخش برساند )سوره رعد/ آیه 28(. پس با نگاهی اجمالی به آیات قرآن درمییابیم که خداوند 104

9 متعال آرامش سالمت و امنیت روانی را از آثار مهم ایمان و شاخصه منحصر به فرد اهل ایمان دانسته است و قلب را کانون گرایش ایمانی به حساب میآورد )سوره نحل/ آیه 136 سوره فتح/ آیه 4 سوره حجرات/ آیه 7 سوره مجادله/ آیه 22 سوره بقره/ آیه 263 سوره صافات/ آیه 84 سوره انعام/ آیه 82(. همچنین از آثار دیگر ایمان میتوان به تولید شادمانی سرور و انبساط در روان آدمی اشاره کرد. ایمان در انسان حالتی را به وجود میآورد که از جهان احساس لذت و سرور کند. این احساس ناشی از لذت معنوی خوشبینی و امیدواری ایجاد شده در پرتو ایمان دینی انسان میباشد که فضای روح او را روشن کرده است و در او حالوتی فوق همه حالوتها ایجاد نموده است. به همین لحاظ در زبان دین از»طعم ایمان«و»حالوت ایمان«یاد شده است. امام سجاد )ع( میفرماید:»خدایا چه کسی است که شیرینی محبت تو را چشیده باشد اما چیز دیگری را جانشین آن کند و چه کسی است که با تو مأنوس شده باشد اما رو به سوی دیگری کند«)مناجات خمسه عشر(. امام حسین )ع( نیز میفرماید:»ای خدایی که حالوت و شیرینی انس با خودت را به کام دوستدارانت چشاندی«)دعای عرفه(. این احساس لذت مدام و مطلق در هیچ جا جز در دین یافت نمیشود. این خوشی و لذت به غیر از لذت و خوشی جسمانی و زودگذر است و درجات این شادی و لذت به درجات ایمان بستگی دارد هرچه ایمان قویتر عمیقتر و راسختر باشد درجات شادی و لذت افزون میشود تا جایی که میتوان با ایمان به نهایت درجه شادی دست یافت. امام علی )ع( در این ارتباط میفرماید:»ایمان انسان را به نهایت شادی و خوشی میرساند«)11( و از نظر قرآن نیز چنین مؤمنانی شایسته بشارت از ناحیه پروردگارشان میباشند )سوره توبه/ آیات 23 و 21( و تنها اینانند که امید به رحمت خداوند دارند )سوره بقره/ آیه 218(. رابطه ایمان و سالمت در بعد کنشی و رفتاری: از دیگر جلوهها و آثار ایمان ایجاد تعدیل و سالمت در رفتار انسان است. مؤمن خود را به اعمال و رفتار ناپسند و رفتارهایی که او را پست و بیارزش کند آلوده نمیسازد. بنابراین سالمت شخصیت از رفتار انسان مؤمن نمایان میباشد و ارزشهای الهی و انسانی بر رفتارهای فردی و اجتماعی او حاکم است. از این جهت در رفتارهای مثبت رفتار وی با سایر ساحتهای وجودیاش )بینشها و گرایشها( همخوانی و هماهنگی دارد )سوره صف/ آیات 2 و 3(. کوشش و فعالیت مستمر و ستودنی دارد و از اتالف وقت و کارهای لغو و بیهوده پرهیز میکند )سوره فرقان/ آیه 72 سوره مؤمنون/ آیات 2 و 9 و 58 و 61 سوره فتح/ آیه 29 سوره توبه/ آیه 112 و سوره انشراح/ آیه 7(. حتی برای جبران اشتباهاتش دست از تالش جدی و فوری برنمیدارد )سوره نساء/ آیه 2( و همه رفتارهایش با یاد خدا و با انگیزه خالص الهی همراه است )سوره آلعمران/ آیات 41 و 193 و 191 سوره انفال/ آیات 1 و 45 سوره نور/ آیه 51 سوره جمعه/ آیات 9 و 13 و سوره شعرا/ آیه 227(. انگیزه علمآموزی رشد و خودشکوفایی در رفتارهای شخص مؤمن نمایان میباشد )سوره مائده/ آیه 135 سوره بقره/ آیه 186 سوره جن/ آیات 2 و 13 و 14 سوره کهف/ آیات 13 و 66 و سوره غافر/ آیه 38( اهل تفکر تحقیق و تمرکز فکری و معنوی است )سوره زمر/ آیه 18 سوره مریم/ آیه 11 سوره فتح/ آیه 9 سوره احزاب/ آیه 42 و سوره حجرات/ آیه 6(. اهل عبادت بوده بهترین وقت خود را به عبادت و اطاعت اختصاص میدهد )سوره مائده/ آیه 55 سوره انعام/ آیه 92 سوره انفال/ آیات 3 و 4 سوره آلعمران/ آیه 17 سوره مزمل/ آیه 2 و 6 و سوره اسراء/ آیه 79(. به نظافت و بهداشت فردی اهمیت میدهد )سوره مدثر/ آیات 4 و 5 و سوره بقره/ آیه 222( و پاسدار شعائر و حد و مرزهای قانونی است )سوره مائده/ آیه 2 سوره حج/ آیات 32 و 36 سوره توبه/ آیه 112 و سوره مجادله/ آیه 4(. رفتار و سخن همراه با آرامش متانت و ادب دارد )سوره لقمان/ آیه 19 سوره حجرات/ آیات 2 و 3( در رفتار و عمل استقالل دارد )سوره مائده/ آیه 48 سوره انعام/ آیه 116 و سوره احزاب/ آیه 67( در غذای خود دقت میکند و در برنامه غذایی خوراک و رزقی پاک را مالک عمل قرار میدهد و از پرخوری و شکمبارگی پرهیز میکند )سوره بقره/ آیه 172 سوره اعراف/ آیات 31 و 32 سوره مائده/ آیه 87 و سوره انعام/ آیه 118(. شجاع و اهل مبارزه است )سوره آلعمران/ آیه 175 سوره توبه/ آیات 44 و 88 سوره انفال/ 105

10 آیه 74 و سوره حجرات/ آیه 15( و در رفتارهای منفی نیز پیشداوری نمینماید )سوره زمر/ ایه 18( حق را مخفی نمیکند هرچند به ضررش باشد )سوره بقره/ آیه 42 سوره نساء/ آیه 135 سوره انعام/ آیه 152( اهل ستم فساد و قانونشکنی نیست حتی اگر در تنگنا باشد )سوره انعام/ آیه 82 سوره فرقان/ آیه 68 سوره ممتحنه/ آیه 12 سوره اسراء/ آیه 32 و سوره بقره/ آیه 278(. انسان مؤمن چشمچرانی نمیکند و روابط جنسی تنظیم شده و کنترل شدهای دارد )سوره نور/ آیات: 33 و 31 و 33 و سوره مؤمنون/ آیه 5(. در مشکالت صبر خود را از دست نداده بیتابی نمیکند )سوره بقره/ آیه 177 سوره یوسف/ آیه 18 سوره معارج/ آیه 5 سوره ابراهیم/ آیه 12 و سوره طه/ آیه 133( و رفتار متکبرانه ندارد )سوره لقمان/ آیه 18 سوره فرقان/ آیه 63 و سوره قصص/ آیه 83( و مالاندوزی نمیکند )سوره توبه/ آیه 34( و خودتخریبی خودآزاری و خودکشی ندارد )سوره نساء/ آیه 137 سوره عصر/ آیات 2 و 3 سوره مائده/ آیه 5 سوره بقره/ آیه 187 و سوره یونس/ آیه 25(. در رفتارهای اجتماعی سخاوتمند است )سوره حشر/ آیه 9 و سوره اسراء/ آیه 29( و در تعامل با دیگران منصف است )سوره هود/ آیه 85( آسایش دیگران را بر آسایش خود ترجیح میدهد )سوره حشر/ آیه 9( و به دیگران نیکی میکند و نیکی آنان را با نیکی پاسخ میدهد و حتی با نیکی باالتر پاسخ میدهد و در هنگام انجام دادن نیکی اهل منتگذاری نیست )سوره نحل/ آیه 93 سوره رحمن/ آیه 63 سوره نساء/ آیه 86 و سوره مدثر/ آیه 6(. فرد با ایمان فردی اجتماعی است و به نحو مؤثری ارتباط برقرار میکند و به پیوند و اتحاد اهل ایمان معتقد است و در جمع یک شنونده فعال میباشد )سوره انفال/ آیه 1 سوره آلعمران/ آیه 233 سوره زمر/ آیه / آیه 18 سوره توبه/ آیه 61 و سوره نور/ آیه 47( در حفظ حریم دیگران و احترام به آنها کوشاست )سوره انعام/ آیه 53 سوره فتح/ آیه 29 سوره توبه/ آیات 133 و 128 و سوره آلعمران/ آیه 159(. غیبت تحقیر و تمسخر عیبجویی و تجسس ندارد و به طور کلی مردمآزار و ضد اجتماعی نیست )سوره حجرات/ آیات 11 و 12 سوره زخرف/ آیه 54 سوره احزاب/ آیه 58 سوره آلعمران/ آیه 134 و سوره نور/ آیات 11 و 17( نسبت به امانت و قول خود متعهد است )سوره مؤمنون/ آیه 8 سوره معارج:/ آیه 22 سوره اسراء/ آیه 34 سوره آلعمران/ آیه 76 و سوره بقره/ آیه 177( رفتار نمایشی و فریبنده ندارد )سوره انفال/ آیه 47 و سوره ماعون/ آیه 6( و جا را برای حضور اجتماعی دیگران تنگ نمیکند )سوره مجادله/ آیه 11(. با این اوصاف میتوان گفت که از منظر روانشناسی اسالمی ایمان به مبانی اسالم و از جمله توحید نخستین گام برای ایجاد تغییرات در شخصیت است )سوره عصر/ آیه 3( و نیروی عظیم و معنوی در انسان به وجود میآورد که نوع تصور و برداشت فرد را از مفهوم ذات خود مردم زندگی و کل هستی تغییر میدهد و او را به مفهوم جدیدی از زندگی و مسؤولیتش معتقد میسازد و قلبش را از محبت خداوند و پیامبر او )ص( و مردم اطرافش ماالمال میکند و نوعی احساس سالمتی امنیت و آرامش در او برمیانگیزد. ارتباط و نتایج روانشناختی مربوط به ایمان در مثالهایی از آیات قرآن در جدول 1 ارایه شده است. آدرس سوره مجادله/ آیه 22 سوره فتح/ آیه 26 سوره فتح/ آیه 4 آیه جدول 3: نمونههایی از آیات الهی مربوط به ایمان و نتایج روانشناختی حاصل از آن»ق و م ا ی ؤ م ن ون ب الل ه و ال ی و م ال آخ ر... أ و ل ئ ک ک ت ب ف ی ق ل وب ه م ال إ یم ان و أ ی د ه م ب ر وح م ن ه و...«ف أ نز ل الل ه س ک ین ت ه ع ل ى ر س ول ه و ع ل ى ال م ؤ م ن ین... ه و ال ذ ی أ نز ل الس ک ین ة ف ی ق ل وب ال م ؤ م ن ین ل ی ز د اد وا إ یم انا م ع إ یم ان ه م و... ترجمه مردمی که به خدا و روز قیامت ایمان آوردهاند کسانى هستند که خدا بر دلهای آنها نور ایمان نگاشته و به روح قدس الهی آنها را مؤید و منصور گردانیده و... خدا وقار و اطمینان خاطر بر رسول خود و بر مؤمنان نازل کرد و.. اوست خدایی که آرامش و وقار بر دلهای مؤمنان آورد تا بر یقین و ایمانشان بیفزاید و کاملتر از آنکه بودند گرداند و... پیامد روانشناختی امیدواری به نتیجهبخش بودن ایمان به خدا و آخرت پشت گرمی به تائیدات و حمایت خداوند در سایه ایمان دل استواری و اطمینان خاطر ناشی از نزول آرامش الهی نقش آرامش الهی و درونی در تکامل معنوی و افزایش ایمان انسان نقش ایمان در ارتقای قوت قلب انسان توجه به مراتب و درجات ایمان. 106

11 یاد خدا: دستیابی به آرامش واقعی یکی از خواستهها و آرزوهای همیشگی بشر بوده است و انسان در طول تاریخ تالشها و رنجهای بسیاری را برای رسیدن به آن به جان خریده است. بیشک بخش وسیعی از تالشهای علمی بشر و کشف رازهای ناگشوده جهان طبیعت نیز به منظور دسترسی به امکاناتی بوده است که آرامش و آسایش روحی و جسمی را برای انسان به ارمغان آورد. در این میان قرآن با جامعنگری خاص خود تنها راه دستیابی به آرامش را در توجه و یاد خدا میداند و در توصیف مؤمنان میفرماید: «نآ ها کسانی هستند که ایمان آوردهاند و دلهایشان به یاد خدا مطمئن و آرام است آگاه باشید با یاد خدا دلها آرامش مییابد«)سوره رعد/ آیه 28(. از نظر لغتشناسی واژه قرآنی»ذکر«به معنای یاد کردن بر زبان راندن ثنا و دعا میباشد و از منظر عارفان نیز به معنای مواظبت بر عمل حفظ و طاعت و نماز و قرآن معنا شده است )18(. از نظر اسالم هیچ چیزی به اندازه یاد خدا دارای ارزش و اهمیت نیست و همه امور برای توجه انسان به خداست. قرآن کریم با توجه به آثار حیاتبخش یاد خدا در آیات متعددی مانند سوره بقره/ آیات 152 و 233 سوره اعراف/ آیه 231 سوره احزاب/ آیات 35 و 41 سوره حشر/ آیه 19 سوره انفال/ آیات 2 و 45 سوره رعد/ آیه 28 سوره زخرف/ آیه 36 سوره حجر/ آیه 9 سوره عنکبوت/ آیه 45 سوره منافقون/ آیه 9 سوره حدید/ آیه 16 و سوره طه/ آیه 14( مؤمنان را به یاد خدا فراخوانده و به مداومت آن امر فرموده است. برای تأثیرگذاری بیشتر ذکر خدا بر ابعاد وجودی انسان در تعالیم ارزشمند اسالم مراتبی برای ذکر مطرح شده است که به ترتیب شامل اول ذکر لفظی و لسانی دوم ذکر معنوی یعنی در حال ذکر لفظی به معانی الفاظ توجه شود تا آثاری از این توجه در دل سرایت کند و آن را متأثر سازد. مرتبه سوم ذکر قلبی است و به معنای توجهی که از دل بجوشد و در مرتبه چهارم )مخصوص بندگان خاص خداست( یاد کردن خدا در تمامی احوال است و بدین معنی که آدمی با تمام وجودش چه در ظاهر و چه در باطن به یاد خدا باشد و در همه اعمال و رفتارش رضای خدا را مدنظر قرار دهد و او را ناظر بر اعمال خویش ببیند و از انجام اعمالی که میداند مورد رضایت خداوند نیست دوری کند. بیشک ذکر خدا آثار و برکات زیادی به همراه دارد که مهمترین اثر و نتیجه آن فراموش نکردن و یاری رساندن خدا در زندگی و هنگام بروز مشکالت است )سوره حجر/ آیه 9(. از دیدگاه روانشناسی اسالمی رسیدن به مطلوبیتهای دنیوی به انسان آرامش کامل و حقیقی نمیدهد بلکه یک آرامش موقت میدهد و فرد خیال میکند که به مطلوب حقیقی رسیده است اما مدتی که میگذرد او یک عدم سنخیت میان خودش و آن مطلوب درک میکند و حالت بیزاری در او پیدا میشود. در این صورت تنها حقیقتی که اگر به او برسد دیگر محال است نسبت به او بیزاری پیدا کند خداوند متعال است و این زمانی است که قلب انسان به»حقیقت«به «وا» و به»توحید«او رسیده باشد. از طرف دیگر فرد در هنگام یاد کردن خدا احساس میکند که به خداوند نزدیک است و تحت حمایت و سرپرستی او قرار دارد و همین موجب برانگیخته شدن حس اعتماد به نفس قدرت امنیت آرامش امیدواری و خوشبختی در او میشود و در نتیجه باعث بر طرف شدن نگرانی و اضطراب ناشی از احساس عجز و تنهایی در برابر فشارها و خطرهایی همچون نگرانی از آینده مبهم زوال نعمتها گرفتاری در چنگال دشمن ضعف و بیماری درماندگی و احتیاج میشود. به طور قطع رسیدن به این احساس و نتایج حاصل از آن تنها از طریق ذکر و یاد خدا امکانپذیر است که میتواند در همه ابعاد وجودی انسان زمینه تأمین سالمت و بهبودی را فراهم سازد )جدول 2(. صبر: صبر از مفاهیم بنیادی و مهم قرآن میباشد که ارتباط معنیداری با حوزه سالمت و از جمله روانشناسی دارد. در قرآن کریم 93 آیه به موضوع صبر پرداخته است )5( که نشان از اهمیت و جایگاه آن در زندگی انسان دارد. از لحاظ لغوی صبر به معنای خویشتنداری در سختی و تنگی و یا شکیبایی و خودداری نفس بر آنچه که عقل و شرع به آن حکم کرده )18( تعبیر شده است. صبر از دیدگاه قرآن به عنوان واالترین درجه دینداری و یکی از عوامل اصلی آرامش و خوشبختی در دنیا و آخرت معرفی شده است و طی آیات متعددی )سوره بقره/ آیات 45 و 153 و 253 سوره آلعمران/ آیه 17 سوره اعراف/ آیات 126 و 128 سوره معارج/ آیه 5 سوره نحل/ آیات 126 و 127 سوره احزاب/ آیه 35 سوره ص/ آیه 44 سوره صافات/ 107

12 آدرس سوره رعد/ آیه 28 سوره بقره/ آیه 152 سوره عنکبوت/ آیه 45 سوره بقره/ آیه 233 آیه جدول 2: نمونههایی از آیات الهی در مورد ذکر خدا و نتایج روانشناختی حاصل از آنها أ ال ب ذ ک ر اهلل ت ط م ئ ن ال ق ل وب ف اذ ک ر ون ی أ ذ ک ر ک م... إ ن الص ل اة ت ن ه ى ع ن ال ف ح ش اء و ال م نک ر و ل ذ ک ر الل ه أ ک ب ر و اذ ک ر وا الل ه ف ی أ ی ام م ع د ودات... ترجمه آگاه باشید تنها با یاد خدا دلها آرام میگیرد. به یاد من باشید تا به یاد شما باشم. همانا نماز انسان را از زشتیها و اعمال ناپسند باز میدارد و یاد خدا بزرگتر )و برتر( است. و خدا را در روزهاى معینى یاد کنید. پیامد روانشناختی تأمین آرامش و اطمینان قلبی تنها با یاد خدا محقق میشود. توجه و جلب نظر الهی در نتیجه یاد کردن خدا صورت میگیرد. نقش انکارناپذیر نماز در مصونیت از انحرافات اجتماعی تبیین ارزش بعضی از روزها در قبولی عبادات و تجدید انرژی درونی و معنوی انسان نقش استمرار ذکر خدا در هدایت و آرامش آیه 132 سوره غافر/ آیه 77 سوره زمر/ آیه 13 سوره یونس/ آیه 13 سوره حج/ آیه 35 سوره انبیاء/ آیه 85 و سوره بلد/ آیه 17( به بهرهگیری مؤمنان از آن توصیه میشود. شاید بتوان یکی از بهترین بیانهای قرآن در رابطه با صبر را»سوره عصر«دانست. در این سوره ابتدا خداوند به»زمان«سوگند یاد میکند و سپس بیان میدارد که انسان در معرض خسران و نابودی است مگر کسانی که از چهار اصل بنیادی برخوردار هستند. این چهار اصل شامل»ایمان عمل صالح حقیقتجویی و حقگروی و صبر«میباشد. ایمان به این علت نخستین اصل تلقی شده است که زیربنای همه فعالیتهای انسان را تشکیل میدهد. به عبارت دیگر تالشهای عملی انسان از مبانی فکری و اعتقادی او سرچشمه میگیرد. اصل دوم یعنی عمل صالح میوه و ثمر درخت پربار ایمان است. ایمان و عمل صالح هرگز تداوم نمییابد مگر اینکه حرکتی به سوی حقیقتیابی و حقیقتگروی صورت گیرد. بنابراین اصل سوم توصیه به حقیقتجویی و حقیقتگروی دارد که به طور قطع فرایند حقیقتجویی و پایدار ماندن در راه آن مسیری بسیار دشوار طوالنی و پرپیچ و خم میباشد. اصل چهارم صبر شکیبایی و استقامت معرفی شده است. آنچنان که برخی از مفسران گفتهاند»صبر«در سوره عصر معنی وسیع و گستردهای دارد که هم صبر بر اطاعت و هم صبر در برابر انگیزههای معصیت و هم صبر در برابر مصائب و حوادث ناگوار را شامل میشود. نکته قابل تأمل از نظر روانشناختی سوگند خداوند به»زمان«در ابتدای سوره عصر است که گواهی بر نقش و جایگاه»زمان«در رشد و تکامل به ویژه رشد شناختی انسان میباشد. به عبارت دیگر رشد و تحول معرفتی بدون در نظر گرفتن عامل زمان امکانپذیر نیست و این امر واقعیتی است که Piaget به خوبی آن را در نظریه رشد و تحول شناختی خود بیان کرده است. او نشان میدهد که رسیدن به مرحله تفکر انتزاعی نیازمند طی کردن مراحل رشدی پیش از آن است و این امر در هر زمانی امکانپذیر نیست. از سوی دیگر درک عمیق بسیاری از امور نیز به نوبه خود مستلزم رشد تفکر انتزاعی است. بدین ترتیب باید عامل زمان و روند تدریجی رشد را باور کرد. به دنبال آن میتوان نتیجه گرفت که حقیقتیابی از جنبه عملی معرفت مستلزم صبر میباشد و شاید به همین علت باشد که در این سوره به صورت موازی هم به حقجویی و هم به صبر سفارش شده است. چه در سوره عصر و چه در آیات متعدد دیگر به صورت مستقیم یا غیر مستقیم به حقایق ماهیتی وجود انسان اشاره شده است. از نظر قرآن انسان موجودی شتابگر )سوره اسراء/ آیه 13( و کمحوصله در رسیدن به شناخت و حقایق )سوره کهف/ آیات 67 تا 69( معرفی شده است. شتابگری در انسان به اندازهای ریشهای است که خداوند میفرماید:»انسان از عجله آفریده شده است«)سوره انبیاء/ آیه 37(. بر همین اساس انسان موجودی عجول است و هر وقت چیزی را طلب کند بدون آنکه درباره جنبههای مثبت و منفی آن بنگرد تا راه خیر و صالح را انتخاب کند و از راه شر و فساد رهایی یابد با عجله و بیتابی به دنبال آن میرود و در نتیجه گاهی این امر به سود 108

13 او و گاهی به ضررش تمام میشود. شایان ذکر است که در بیشتر موارد صبر را در برابر جزع و بیتابی آوردهاند. برای مثال )19( Izutsu چنین اظهار داشت که از نظر معنایی صبر دقیقا مقابل جزع است. جزع نیز ویژگی کسانی است که در برابر آنچه برایشان اتفاق میافتد تحمل و بردباری ندارند و بالفاصله دستخوش هیجانزدگی و اضطراب میگردند. البته باید در نظر داشت که ارتباط بسیار نزدیکی بین جزع و بیتابی با عجله و شتاب وجود دارد. بیتابی به گونهای نتیجه عجله و شتابزدگی میباشد. در اصل عجول بودن صفت بنیادی انسان است که منجر به جزع و بیتابی نیز میگردد. در اینجا پرسشی قابل طرح است اینکه آیا صبر نیز همچون عجول بودن صفت بنیادی و ذاتی انسان است به منظور روشن شدن این پرسش الزم به توضیح است که حکمای مسلمان به تأسی از ارسطو ویژگیها و صفات اخالقی را به دو دسته فضایل و رذایل تقسیمبندی کردهاند اما این نوع تقسیمبندی به موضوع صفات بنیادی و ذاتی و صفات اکتسابی نمیپردازد در حالی که به نظر میرسد در حیطه فضایل و رذایل بتوان از دو نوع صفات یعنی صفات ذاتی و اولیه و صفات اکتسابی و ثانویه گفتگو کرد. به عبارت دیگر برخی از فضایل و رذایل ذاتی وجود انسان است و در مرتبه بعد به نوبه خود در شکلگیری صفات ثانویه و اکتسابی مؤثر واقع میشود. البته در تحلیلی عمیقتر صفات ثانویه حاصل تعامل صفات اولیه با محیط و شرایط محیطی و نیز دیگر صفات اولیه هستند. برای نمونه صفاتی مانند صداقت و حیا را میتوان فضایل ذاتی اولیه تلقی کرد و به همین روش کبر حرص و عجله را میتوان رذایلی ذاتی و اولیه دانست چرا که قرآن نیز در بیان ویژگیهای بنیادی انسان به اینگونه رذایل اشاره میکند )سوره نحل/ آیه 29 سوره زمر آیات/ 63 و 72 سوره غافر/ آیه 76 سوره اسراء/ آیه 11 سوره طه/ آیات 123 و 121 سوره اعراف/ آیه 85 سوره ص/ آیات 33 و 34 سوره معارج/ آیات 19 تا 21 سوره جمعه/ آیه 11 و سوره همزه/ آیات 1 تا 3(. همانطور که گفته شد جزع و بیتابی از جمله پیامدهای صفات ذاتی عجله به شمار میآید. بدین ترتیب بیتابی صفتی ثانویه است که البته در شکلگیری آن عالوه بر بر صفت بنیادی عجله رویدادهای محیطی همچون مصیبتها و مشکالت نیز نقش دارند. در مورد صبر نیز میتوان چنین تحلیلی را به کار برد. چنین به نظر میرسد که صبر فضیلتی ثانویه است که افزون بر جنبه اکتسابی عوامل فراوانی نیز در شکلگیری آن دخیل است. برای مثال میتوان از علم و یقین و ایمان نام برد. با افزایش میزان علم یقین و ایمان صبر نیز در انسان تقویت میشود. چنانکه حضرت علی )ع( نیز میفرماید:»الصبر ثمرة الیقین«)11(. همچنین با استناد به آیات قرآنی )سوره شوری/ آیه 43 و سوره قلم/ آیه 48( میتوان گفت که صبر ارتباط تنگاتنگی با ویژگی بخشندگی در انسان دارد و همچون مکانیسمی بازدارنده از احساس خشم کینهتوزی و انتقامجویی عمل میکند. عالوه بر این اشاره قرآن در برخی آیات )سوره بلد/ آیه 17 سوره نحل/ آیه 126( به ارتباط بین صبر با صفات پسندیده رحمت و مهربانی نشانگر آن است که مهربانی عطوفت و بخشندگی نیازمند حلم و بردباری و دوری از کینه عداوت بغض نفرت و حس تالفی و انتقام میباشد و تحقق هر یک از این کیفیتها در انسان نیز نیازمند نهادینه شدن خصلت صبر در وی یا به عبارت دیگر صبور شدن اوست. شاید به همین دلیل باشد که خداوند در آیه 13 سوره مزمل خطاب به پیامبر میفرماید:»شکیبا باش بر آنچه میگویند و به نرمی از ایشان کناره گیر«. در واقع صبر و بردباری در زندگی اجتماعی و تعامالت بین فردی اهمیت و نقش بسزایی دارد. همچنین بررسی آیات دیگر )جدول 3( و تحلیلهای روانشناختی نشان میدهد که صبر آثار و فواید فراوانی در تربیت نفس و تقویت شخصیت و افزایش توانایی انسان در برابر سختیها و بارهای سنگین زندگی و حوادث و مصائب روزگار دارد و عامل بسیج همه نیروهای انسانی در رویارویی با خطرات مشکالت و نامالیمات زندگی و مراقبت در مقابل خواهشهای نفسانی و اعتالی وجود انسانی به شمار میرود. صبر به انسان میآموزد که در انجام کارها و رسیدن به اهداف خود به صرف وقت و تالش مداوم نیاز دارد. میزان صبر و پشتکار هر فرد به میزان نیروی اراده او بستگی دارد. بنابراین انسان صابر فردی دارای اراده نیرومند است که عزم و ارادهاش 109

14 آدرس سوره رعد/ آیه 24 سوره احقاف/ آیه 35 سوره نحل/ آیه 126 آیه س ال م ع ل ی ک م ب م ا ص ب ر ت م ف ن ع م ع ق ب ى الد ار ف اص ب ر ک ما ص ب ر أ ول وا ال ع ز م م ن الر س ل و ال ت س ت ع ج ل ل ه م......و ل ئ ن ص ب ر ت م ل ه و خ ی ر ل لص اب رین جدول 1: نمونههایی از آیات الهی در مورد صبر و نتایج روانشناختی حاصل از آنها ترجمه فرشتگان میگویند: سالم و تحیت بر شما باد که )در طاعت و عبادت( صبر پیشه کردید تا عاقبت نیکو منزلگاهی یافتید. )ای رسول ما( تو هم مانند پیامبران اولوالعزم صبور باش و بر امت به عذاب شدن تعجیل مکن... و اگر صبوری کنید البته برای صابران اجری بهتر خواهد بود. پیامد روانشناختی نیک فرجامی و کامرانی در سایه صبر و تحمل امکانپذیر است. نقش صبر در غلبه بر مشکالت استقامت و پایداری در انجام وظایف شتاب نکردن در رسیدن به هدف الگوبرداری انسان از مصادیق الهی توجه به نقش تشویق در تحمل مسایل وعده نیک در برابر پایداری و صبر بر مشکالت سوره بقره/ آیه 45 و اس ت ع ین وا ب الص ب ر و الص ال ة و إ ن ه ا ل ک ب یر ة إ ال ع ل ى ال خ اش ع ین از صبر و نماز یاری جویید )و با استقامت و کنترل هوسهای درونی و توجه به پروردگار نیرو بگیرید( و این کار جز برای خاشعان دشوار و سنگین است. استعانت از منبع فیض در هنگام سختی و تنگناها خودکنترلی و خویشتنداری حالوت صبر و عبادت محصول خشوع و خضوع کامل در برابر خداست. از برخورد با مشکالت و موانع سست نمیشود و همتش کاستی نمیپذیرد. انسان با نیروی اراده میتواند کارهای بزرگی انجام دهد و به اهداف عالی خود جامه عمل بپوشاند. آنگونه که خداوند در آیه 65 سوره انفال میفرماید:»... هر گاه از شما بیست نفر با استقامت باشند بر دویست نفر غلبه میکنند و اگر صد نفر باشند بر هزار نفر از کسانی که کافر شدند پیروز میگردند چرا که آنها گروهی هستند که نمیفهمند«. هر گاه انسان بیاموزد که باید راه صبر و تحمل را در برابر مشکالت زندگی و مصائب روزگار در پیش گیرد انسانی با شخصیت رشد یافته متعادل متعالی مولد و فعال خواهد بود و چنین انسانی از هر گونه نگرانی به دور است و در برابر اضطرابها و آشفتگیهای روانی مصونیت خواهد داشت. بحث بیتردید چگونگی تعامل جسم و روان بر وضعیت سالمت یا بیماری هر فرد تأثیرگذار میباشد و حفظ سالمت فرد مستلزم فعالیت تغذیه مناسب ورزش و استراحت کافی و پرهیز از عادات نادرست در زندگی است. عالوه بر این باورهای اعتقادی نیز بر سطح سالمت و کیفیت طول عمر فرد تأثیر میگذارد و بدون توجه به بعد اعتقادی و مذهبی انسان نمیتوان به بهبود عملکرد تن و روان و ارتقای شخصیت اجتماعی فرد امید داشت. از اینرو روانشناسان و به خصوص روانشناسان سالمت نقش دین و مذهب را در تأمین و ارتقای سالمت مورد توجه و بررسی قرار دادهاند به گونهای که امروزه روانشناسان ارتباط میان بهداشت و سالمت انسان با اعتقادات و رفتارهای دینی و اخالقی را امری اجتنابناپذیر میدانند. در سالهای اخیر استفاده از مذهب و اعتقادات دینی مورد توجه سیاستگذاران و تدوین کنندگان استراتژیهای بهداشت جامعهنگر در سازمان جهانی بهداشت نیز قرار گرفته و این سازمان بخشی از انتشارات خود را از سال 1992 به آموزش بهداشت از طریق دین به عنوان راهکار زندگی سالم اختصاص داده و کتابها و مقاالت زیادی را در ارتباط با نقش دین در سالمت انسان منتشر نموده است. پژوهشهای»مرکز تحقیقات دین معنویت و سالمت عمومی«دانشگاه دوک به همراه مطالعات صورت گرفته در دانشگاههای راتگرز تگزاس برکلی و میشیگان منجر به پدید آمدن یک دیدگاه جدید علمی به نام طب خدایی- تنی medicine( )Theo somatic or god- body به جای روانتنی )Psychosomatic( یا ذهنی- تنی medicine( )Mind-Body گردیده است. امروزه شاهد چرخش چشمگیر پژوهشها به سوی نقش اعتقادات دینی و معنویت در سالمت انسان هستیم. پژوهشی با انجام تحقیقات وسیع در خصوص نیازهای اعتقادی بیماران سالمند قرن 21 را 110

15 »قرن معنویت«خواند و بهترین راه تصفیه یک ذهن مغشوش را رابطه با خدا دانست و تأکید نمود که تیم درمان باید از اهمیت نیازهای روحانی و معنوی در فرهنگهای مختلف آگاه باشد )23(. در دنیای پزشکی Rush از نخستین کسانی است که اهمیت مطالعات دینی را گوشزد کرد. او بیان نمود که مذهب همان قدر برای پرورش و سالمت آدمی اهمیت دارد که هوا برای تنفس. در تعبیر Frankl نیز التیام فرد و جامعه فقط با مراعات سه جنبه انسانی )جسمی روانی و دینی( حاصل میشود. بیمار را باید با هسته معنوی خودش آشنا ساخت )21(. از دیدگاه قرآن انسان دارای فطرتی خاص ثابت و مشترک میباشد و برنامه الگوی سالمت او نیز معین ثابت و بر اساس فطرت الهی است. نص صریح همراه با تحلیل محتوای آیات قرآن مبین آن است که قرآن از دو رویکرد و راهبرد اساسی»انذار و تبشیر«در تأمین و ارتقای سالمت فرد استفاده کرده است و بیگمان باید حقیقتی در استفاده از این دو شیوه در ارتقای سالمت و تعدیل رفتار انسان نهفته باشد. اگرچه نقش اصلی این دو تکنیک روانی و تربیتی مربوط به انگیزش رفتار انسان است اما طبق نظر قرآن کریم انذار و تبشیر در حقیقت راههایی برای ایجاد هوشیاری و آگاهی )سوره حجر/ آیه 75 و سوره یس/ آیه 6( و خودسازی )سوره قیامت/ آیه 2( است که منجر به پیشگیری یا درمان برای دستیابی به حیات سالم و طیبه میشود. در مطالعه حاضر نیز زاویه نگاه به دین اسالم و قرآن از بعد سالمتآفرینی و ایمنیبخشی آن است. نویسندگان در پی پاسخ به این سؤال بودند که «سا الم و قرآن چگونه انسان را به سوی سالمت و امنیت سوق میدهد «. در پاسخ باید به چند نکته قرآنی اشاره شود: اول اینکه اسالم خود را دینی ثابت و استوار توصیف نموده است )سوره روم/ آیه 43(. دوم اینکه اسالم خود را مایه خیر و سعادت انسان معرفی کرده است )سوره آلعمران/ آیه 113(. سوم اینکه پذیرش اسالم را زمینه بهرهمندی از نور الهی قرار داده است )سوره زمر/ آیه 22(. همه این مفاهیم یعنی ثبات سعادت و نورانیت با سالمت انسان ارتباط دارند. در مقابل آیاتی که تضمین کننده مفاهیم ظلمت خسران و... هستند مفاهیمی را در ارتباط با بیماری و ناهنجاریهای روانی و اجتماعی دارند. در مورد دسته اول میتوان به کالم حضرت علی )ع( )11( استناد نمود که»اسالم راه روشنی است که شما را به خانه امن و سالمت میکشاند«و»اسالم مهد سالمت و کانون کرامت و بزرگواری است«و»دستورهای اسالم موجب امنیت مردم میگردد«. مهمترین مؤثرترین و بادوامترین راه حفظ و ارتقای سالمت انسانها از منظر دین اسالم ارتباط با خالق هستی میباشد چرا که او خود اصل و منشأ سالمت و بخشاینده سالمت است و بازگشت همه سالمتها به اوست»ال له م أ ن ت ال س الم و م ن ک ال س الم و ل ک ال س الم و إ ل ی ک ب ع ود ال س الم«. بر همین اساس در پژوهش حاضر نیز با استناد به شواهد قرآنی )سوره اسراء/ آیه 9 سوره زخرف/ آیه 68 سوره حجر/ آیه 53 و سوره عنکبوت/ آیه 33( ارتباط و همبستگی مثبت بین معنویت و گرایشهای مذهبی با پیشگیری و مقابله با بیماریها و ارتقای سالمت مورد توجه قرار گرفته است. در ارتباط با مؤلفههای اعتقادی مؤثر بر سالمت انسان قرآن از روشهای متنوعی مانند ایمان به خدا ذکر توکل صبر توبه دعا احسان عبادت تقوا نماز رضا و تسلیم و... استفاده کرده است. در این میان ایمان به خدا به عنوان نخستین شاخص معنوی )سوره عصر/ آیه 3( و یک فلسفه شخصی و منبع انرژی راحتی و اطمینان و عامل اصلی بهزیستی معرفی شده است. در این راستا مطالعات علمی و آکادمیک نیز مؤید حقیقت احکام و توصیههای قرآنی است. نتایج و یافتههای یک پژوهش که با هدف معرفی نقش ایمان در درمان بیماریها بر روی 159 بیمار دارای افسردگی اضطراب و خودزنی )Self-harm( در بیمارستان مکلین در بلمونت ماساچوست صورت گرفت نشان داد که ایمان و اعتقاد به خدا نقش مهمی در فرایند درمان این بیماران داشت. به گفته پژوهشگران بیمارانی که در مقیاس اندازهگیری اعتقادشان به خدا بیشتر از سایرین بود اعتقاد بیشتری به درمان نشان دادند. آنها باور داشتند که درمان تأثیربخش است و درباره نتایج آن خوشبین بودند. بنابراین نتایج درمانی نیز در افراد دارای ایمان قوی بهتر از سایر بیماران بود )22(. همچنین نتایج یک پژوهش تجربی و آزمایشگاهی حاکی از آن بود که شادی و سالمت روحی ناشی از ایمان مذهبی در افراد با ایمان سبب افزایش 111

16 القای ژنهای مفید در بدن آنها و افزایش فعالیت سیستم ایمنی کاهش واکنشهای التهابی و افزایش توان مقابله با بیماریهای ویروسی و تولید آنتیبادی در این افراد میشود در حالی که القای ژنهای مفید در افرادی که شادی و سرخوشی آنها ناشی از شهرت هنرپیشگی و تشخص مقام بود نتیجه معکوسی داشت و موجب واکنشهای التهابی و کاهش توان مقابله با بیماریهای ویروسی و کاهش تولید آنتیبادی در بدن آنها شد )23(. تحقیق مذکور اثر رفتارهای معنوی در القای ژنها را به خوبی نشان داد و تالش خود را برای کشف و معرفی تأثیرات مهم ایمان و معنویات در سالمت و بهزیستی انسان در قالب رشته جدیدی موسوم به»ژنتیک رفتار«به کار گرفت. نتایج به دست آمده از مطالعهای که در ارتباط با معنویت و سالمت جوانان انجام شد حاکی از مثبت بودن اثر ایمان به خدا و گرایشهای مذهبی بر سالمت جوانان بود. این مطالعه نشان داد که 95 درصد افراد به خدا معتقد بودند و وجود مذهب در زندگی در 85 تا 95 درصد افراد مهم بود. 67 درصد افراد به زندگی بعد از مرگ )معاد( معتقد بودند و معنویت و مذهب و در رأس آنها ایمان به خدا عامل مهم اتکا برای جوانان در مقابله با عوامل منفی سالمت بود. همچنین افرادی که مذهبیتر بودند در زندگی به اعتقادات بهای بیشتری میدادند و رفتارهای سالمتر و مشکالت روانی و اجتماعی کمتری داشتند )24(. بر اساس نتایج تحقیق انجام شده در کشور غنا پیرامون معنویت و ارتباط آن با سالمت زنان وابستگیهای مذهبی بر روی نگرشهای پیشگیرانه در مورد بیماری ایدز در بین زنان غنایی تأثیر مثبتی داشته است )25(. نیک فرجام در بررسی خود درباره نقش ایمان به خدا در کنترل روان انسان بیان کرد در مورد بیمارانی که 53 سال به باال دارند حتی یک نفر هم یافت نمیشود که مشکل روانی او در آخرین تحلیل به ایمان مذهبی مربوط نشود. در ارتباط با یاد خدا نیز که به عنوان یکی از عوامل اصلی بهزیستی و سالمت و دوری از سختیها )سوره طه/ آیه 124( از نظر قرآن معرفی شده است ایجاد ارتباط دایمی با خدا یک ضرورت انکارناپذیر است و از آنجایی که انسان به طور فطری در جستجوی معبود و محبوب یکتای خود میباشد و دوری از آن محبوب مشکلزا و تحملناپذیر است بنابراین دوری و عدم ارتباط با خدا باعث بروز اختالل در بهزیستی انسان از جمله افسردگی اضطراب و ناراحتی میشود و اندوه تنهایی را در او ایجاد خواهد کرد )26(. بر عکس انسان مرتبط با خدا هیچ گاه احساس اضطراب و تنهایی نمیکند و در سایه این ارتباط به امنترین و آرامترین مأمن روحی و اجتماعی دست مییابد. بر همین اساس در سالهای اخیر پژوهشگران علوم سالمت در سراسر جهان تأثیر ارتباط با خدا را در درمان بیماریها به طور جدی مورد توجه قرار دادهاند و کارآزماییهای متعددی در این باره صورت گرفته است )26(. در پژوهش انجام شده که در کشور کره اثربخشی دعا در درمان بیماران نابارور و موفقیت روش لقاح مصنوعی مورد بررسی قرار گرفت. میزان موفقیت النهگزینی در گروه مداخله )گروهی که برای آنها دعا شده بود( 16/3 درصد و در گروه شاهد 8 درصد بود که این اختالف از نظر آماری معنیدار است )27(. جهانگیر و همکاران نیز در تحقیقات خود تأثیر دعا و ایمان به خدا را بر سالمتی بیماران نشان دادند. مطالعات آنان شامل بررسی دعا بر هموگلوبین بیماران مبتال به تاالسمی ماژور و بررسی کیفیت زندگی مبتالیان به بیماری مولتیپل اسکلروز بود )28(. نتایج بررسی علمی Tracy و همکاران بر روی 233 پزشک خانواده در آمریکا نشان داد که 58 درصد بیماران از پزشک خود درخواست کردهاند که برای آنان دعا کند )29(. در ایران نیز تقاضای زیاد بیماران از پزشکان برای دعا کردن جهت سالمتیشان ریشه در اعتقادات و باورهای دینی قرآنی و همچنین طب سنتی و اسالمی دارد. موارد زیادی از احادیث و روایات اسالمی در مورد حالت و نحوه دعا مانند دست گذاشتن روی عضو بیمار و دعا کردن ذکر شده است. کشورهای غربی نیز از روشهای خاص و مشابه و در قالب کلمات تأثیرگذار و شفابخش استفاده میکنند. نتایج پژوهش انجام گرفته نشان داد که 73 درصد پرستاران از دعا و یا دعادرمانی برای بهبود بیماران خود استفاده میکنند. 83 درصد از پرستاران نیز عنوان کردند که در راستای استفاده از دعا در درمان آموزش دیدهاند و یا از آن آگاهی دارند. حدود 33 درصد از پرسش شوندگان نیز بر ضرورت آموزش کاربرد دعا در 112

17 سالمتی به صورت موضوع علمی سازمان یافته تأکید کردهاند. همچنین یاد خدا و دعادرمانی در عالیم فیزیولوژیک بیماران تأثیر مثبتی داشته و باعث کاهش میزان نمره SOFA Assessment( )Sequential Organ Failure شده است. این امر نشان دهنده کاهش وخامت حال بیماران میباشد. پژوهشگران همچنین نتیجه گرفتند که با کاسته شدن از شدت وخامت حال بیماران در بخشهای ویژه میتوان این بیماران را با بیماران دیگر جایگزین کرد که در نتیجه باعث کاستن از میزان هزینههای هنگفت پزشکی برای افراد و سازمانهای بیمهگر و خدمات بهداشتی و درمانی کشور میشود. پس میتوان گفت که افزایش عالقه و توجه دانشمندان علوم سالمت به تأثیر دعا و ذکر خدا در درمان بیماریها از طرفی میتواند حاکی از درمانناپذیر بودن برخی بیماریها در چارچوب طب مدرن و از طرف دیگر نشان دهنده اعتراف پژوهشگران علوم پزشکی و روانشناسی به اهمیت استفاده از طب سنتی و مکمل و از جمله دعادرمانی برای درمان بیماران باشد )33(. مجامع علمی غربی نیز به تازگی مقاالتی را منتشر کردهاند که نشان میدهد نمیتوان در خصوص باورهای مذهبی بیماران در مورد درمان بیماری بیتفاوت بود. در تبیین نقش صبر در ارتقای سالمت افراد نیز قرآن در آیات بسیاری انسان را به صبر و شکیبایی به هنگام برخورد با مشکالت و سختیها فرامیخواند و به فواید ارزنده صبر و خویشتنداری در تربیت نفس و افزایش توانایی انسان در برابر سختیها و بارهای سنگین زندگی اشاره میکند )سوره بقره/ آیه 45 سوره آلعمران/ آیه 186 سوره بلد/ آیه 4 سوره محمد/ آیه 31 و سوره اعراف/ آیه 37(. قرآن کریم سختیها را امری جدانشدنی از زندگی انسان میداند )سوره بلد/ آیه 4( و رنج و مصیبت را آزمایش الهی برای انسان به شمار میآورد )سوره بقره/ آیات 155 و 156 و سوره حدید/ آیات 22 و 23( و با ارایه نمونههایی از زندگی پیامبران مانند ابراهیم ایوب یونس و زکریا و محمد )ص( )سوره انبیاء/ آیات 76 و 91( به پایداری آنها در برابر سختیها اشاره میکند )سوره انفال/ آیه 46( و مؤمنان را به اقتدا و پیروی از آنها در برابر مشکالت سفارش مینماید )سوره انبیاء/ آیات 83 و 85(. نتایج پژوهشهای Bergin و همکاران )31( و Brown و همکاران )32( نیز مبین وجود رابطه و همبستگی مثبت بین شکیبایی و ارتقای سطح سالمت افراد است و با نظرات قرآن همسو و هماهنگ میباشد. همچنین بررسی نظریههای روانشناختی نشانگر آن است که همه مکاتب رواندرمانی در اینکه دلیل اصلی بروز اختالالت روانی و برخی بیماریهای جسمانی و به طبع آن فقدان سالمت استرس و اضطراب است یک نظر مشترک دارند و همگی هدف اصلی رواندرمانی را رهایی از استرس و اضطراب و ایجاد احساس امنیت در انسان میدانند و برای تحقق این هدف از روشهای مختلف درمانی استفاده میکنند. در این میان بررسی نگرش ادیان به ویژه دین اسالم به انسان و رستگاری او نشان میدهد که اسالم )در رأس آن قرآن( به کار بستن روشهای مؤثر اعتقادی و معنوی با هدف ایجاد آرامش و طمأنینه در فرد را به عنوان اصلیترین عامل تأمین کننده سالمت و مبارزه با انواع اختالالت و بیماریها مطرح کرده است )6(. تنوع موضوعی آیات شریف قرآن در تبیین عوامل ایجاد کننده آرامش و در نتیجه تأمین سالمت فردی )جدول 4( قرآن را به عنوان مهمترین منبع شفا )سوره اسراء/ آیه 82 سوره فصلت/ آیه 44 و سوره یونس/ آیه 57( و داروی مؤثر معنوی در کاهش و برطرف کردن عوامل ایجاد کننده اختالالت و بیماریها مانند استرس اضطراب افسردگی ترس وسواس و... معرفی میکند. بنابراین نتایج مطالعات فوق با نتایج تحقیق حاضر مشابهت دارد. نتایج و یافتههای تمام موارد تا حدودی حاکی از نقش تأثیرگذار و اثربخشی عمیق باورهای دینی و قرآنی بر تسکین آرامش بهبود و درمان بیمارها است و بر همین اساس مدل روانشناختی تأمین سالمت از منظر قرآن )شکل 1( توسط نویسنده طراحی و به عنوان هدیه برای عالقمندان و دوستداران سالمت ارایه گردید. نتیجهگیری با توجه به یافتههای به دست آمده از تحلیل محتوای آیات قرآن و همسو بودن نظرات مصاحبه شوندگان و نتایج محققان با نقطه نظرات قرآن مجید میتوان ادعا نمود که قرآن با جامعنگری 113

18 آدرس سوره کهف/ آیه 14 سوره توبه/ آیه 43 سوره زخرف/ آیه 68 سوره قصص/ آیه 7 سوره فجر/ آیات 27 و 28 آیه جدول 1: نمونههایی از آیات الهی مربوط به آرامش و نتایج روانشناختی حاصل از آن و ر ب ط ن ا ع ل ى ق ل وب ه م إ ذ قام وا ف ق ال وا ر ب ن ا ر ب الس موات و ال أ ر ض ل ن ن دع و م ن د ون ه اله ا ل ق د ق ل ن ا إ ذ ا ش ط ط ا ال ت ح ز ن إ ن الل ه م ع نا ف أ ن ز ل الل ه س کین ت ه ع ل ی ه... یا ع باد ال خ و ف ع ل ی ک م ال ی و م و ال أ ن ت م ت ح ز ن ون و أ و ح ی ن ا إ ل ى أ م م وس ى أ ن أ ر ض ع یه ف إ ذا خ ف ت ع ل یه ف أ ل ق سه فی ال ی م و ل ات خ اف ی و ل ات ح ز نی... یا أ ی ت ه ا الن ف س ال م ط م ئ ن ة ار ج عی إ لى ر ب ک راض ی ة م ر ض ی ة... ترجمه و به دلهایشان )اصحاب کهف( نیروی )ایمان( بخشیدیم در آن هنگام که قیام کردند و گفتند پروردگار ما پروردگار آسمانها و زمین است و ما هرگز جز او هیچ کس را به خدایی نمیخوانیم که اگر بخوانیم سخت راه خطا و ظلم پیمودهایم. اندوهگین مباش خدا با ماست آن زمان خدا وقار و آرامش خاطر بر او فرستاد... ای بندگان صالح من امروز برای شما هیچ ترس و حزنی نخواهد بود... و ما به مادر موسی وحی کردیم که او را شیر ده و دیگر بر او هیچ ترس و محزون مباش که ما او را به شما باز آوریم. ای نفس قدسی )امروز( مطمئن و آرام باز آی به حضور پرعظمت پروردگارت که تو خشنود به نعمتهای ابدی او و او راضی از توست. پیامد روانشناختی افزایش اطمینان خاطر و اعتماد به نفس در سایه نیروی ایمان آرامش برگرفته از قوت ایمان شجاعت ناشی از قوت ایمان امیدواری به برطرف شدن غم و اندوه در سایه توکل به خدا ایجاد آرامش و امنیت خاطر در سایه عنایت و حمایت الهی آسودگی خاطر و برطرف شدن اضطراب ناشی از ترس و اندوه اخروی در سایه ایمان به خدا امیدواری به آینده در سایه آرامش بخشیدن و دلداری از طرف خدا فراهم شدن آرامش و اطمینان کامل در سایه رضایت و خشنودی پروردگار شکل 3: مدل پیشنهاد شده مؤلف نسبت به حیات انسان زمینههای تأمین سالمت فرد را مدنظر قرار داده است. بر همین اساس در مطالعه حاضر سعی شد تا عالوه بر روشن کردن مفهوم و ابعاد مختلف سالمت از دیدگاه اسالم و قرآن به تبیین روانشناختی مؤلفههای اعتقادی مؤثر بر سالمت از دیدگاه قرآن پرداخته شود. همچنین نتایج پژوهش نشان داد که قرآن با استفاده از دو رویکرد یا راهبرد»تبشیر و 114